Ustroje Majątkowe Małżeńskie

Planując zawarcie związku małżeńskiego lub nawet już w nim będąc, warto wiedzieć jak kształtują się relacje majątkowe z małżonkiem. Ma to wpływ na wiele kwestii związanych ze sferą prawną, z których jako najczęściej występujące należy wskazać kwestie spadkobrania, odpowiedzialność cywilną, możliwość prowadzenia egzekucji komorniczej z poszczególnych składników majątku, czy kwestie ewentualnego podziału majątku wspólnego po rozwodzie.

Majątek osobisty

Rozpoczynając rozważania na temat ustrojów majątkowych należy rozpocząć od tego, czym właściwie jest majątek osobisty. Otóż, jest to, zgodnie z nazwą, pewna określona masa majątkowa przynależna każdemu człowiekowi osobiście.

Do majątku osobistego należą, zgodnie z art.33 ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;  (np. samochód czy mieszkanie nabyte przed ślubem),
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił; (mąż dziedziczący po swoim zmarłym ojcu przyjmuje spadek do majątku osobistego, chyba, że ojciec w spadku zapisał np. nieruchomość obojgu małżonkom),
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom; (np. prawa małżonka wynikające z faktu bycia wspólnikiem spółki cywilnej),
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków; (przykładowo do tej kategorii zaliczyć można np. ubrania, sprzęt rehabilitacyjny, rzeczy osobiste itp.)
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie; (np. roszczenie alimentacyjne),
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość; (odszkodowanie pełni funkcję kompensacyjną, mającą naprawić wyrządzoną szkodę, a w konsekwencji przysługuje jedynie poszkodowanemu),
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków; (roszczenie wobec pracodawcy o wypłatę należnego wynagrodzenia należy do majątku osobistego małżonka, natomiast pieniądze przelane na konto małżonka należą już do majątku wspólnego małżonków),
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków; (w tym miejscu zaznaczyć należy, że nie mogą być to nagrody uzyskiwane okresowo, zawarte w umowie o pracę, gdyż są one bardziej zbliżone swoim charakterem do wynagrodzenia za pracę, niż do rzeczywistej nagrody),
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy; (np. zyski z napisanej książki),
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (samochód nabyty za środki z majątku osobistego w trakcie trwania małżeństwa nie wchodzi do majątku wspólnego małżonków gdyż pieniądze z majątku osobistego zostały "zastąpione" samochodem).

Majątek wspólny

Do majątku wspólnego należą w szczególności (co oznacza, że nie jest to wyliczenie enumeratywne, pełne), zgodnie z art. 31 ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy:

1. pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków; (należy zwrócić uwagę, że chodzi o wynagrodzenie pobrane, nie o samo roszczenie wobec pracodawcy o wypłatę wynagrodzenia),
2. dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków; (np. czynsz otrzymywany z tytułu wynajmu nieruchomości, zarówno wchodzącej w skład majątku wspólnego, jak i będącej składnikiem majątku osobistego małżonka),
3. środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,
4. kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.

Zarząd majątkiem wspólnym

Jeżeli małżonkowie nie zawierali umowy majątkowej małżeńskiej, z chwilą zawarcia małżeństwa wszelkie nabyte później składniki majątku niewchodzące w skład majątku osobistego małżonków zasilają ich majątek wspólny. W trakcie trwania małżeństwa małżonkowie mają w majątku wspólnym równe udziały i wspólnie decydują o sposobie korzystania z niego, a każdy z małżonków jest uprawniony do sprzeciwu wobec działań drugiego z małżonków dotyczących majątku wspólnego.

Małżonek chcący dokonać samodzielnie czynności dotyczącej majątku wspólnego zobowiązany jest do uzyskania zgody współmałżonka dotyczącej:

1. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków; (w skład tej kategorii wchodzą czynności w znaczny sposób wpływające na swobodę korzystania i dysponowania małżonków nieruchomością),
2. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal; (tak jak powyżej, ustawodawca wprowadzając omawiany zapis poczynił starania mające chronić prawa rzeczowe związane z budynkiem lub lokalem małżonków),
3. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,
4. darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. (przykładowo: podarowanie siostrzeńcowi drobnej sumy pieniędzy z okazji urodzin nie wymaga zgody współmałżonka, ale dokonanie na jego rzecz darowizny 50 tys. zł. już tak).

Powyższe czynności dokonane przez jednego z małżonków i niepotwierdzone przez drugiego małżonka są nieważne.

Z uwagi na m. in. gospodarczy charakter instytucji małżeństwa, w trakcie trwania wspólności ustawowej nie jest dozwolony podział majątku wspólnego (poza opisanym dalej zastosowaniem tzw. przymusowego ustroju majątkowego). Również ustalenie przez sąd innej aniżeli równa wartości udziałów jest możliwe jedynie w przypadku wytoczenia powództwa o unieważnienie małżeństwa, rozwód lub separację.

W wyjątkowych okolicznościach sąd może pozbawić jednego z małżonków możliwości zarządzania majątkiem wspólnym, jak również postanowić, że czynności do których wymagana jest zgoda drugiego małżonka, wymagać będą zamiast tego zgody sądu.

Małżonkowie odpowiadają za zobowiązania zaciągnięte wspólnie, za zgodą drugiego małżonka i zaciągnięte w celu utrzymania rodziny z majątków osobistych i wspólnego. W przeciwnym wypadku egzekucja może być dokonywana jedynie z majątku osobistego małżonka. Przykładowo, zobowiązanie polegające na zawarciu umowy kredytu przez oboje małżonków jest zobowiązaniem zaciągniętym wspólnie i jego ewentualna egzekucja odbywać się będzie zarówno z majątków osobistych jak i majątku wspólnego małżonków, ale już zawarcie samodzielnej umowy kredytowej przez męża, na którą to czynność żona nie wyraziła zgody podlegać będzie egzekucji jedynie z majątku osobistego męża.

Umowne ustroje majątkowe

Małżonkowie mogą w drodze umowy rozszerzyć lub ograniczyć wspólność majątkową, np. poprzez ustalenie, iż w skład wspólności majątkowej wchodzi jedynie nieruchomość lub poprzez ustalenie, iż część ich majątków osobistych wejdzie w skład wspólności majątkowej.

Małżonkowie mogą również ustanowić między sobą tzw. rozdzielność majątkową, polegającą na nieistnieniu majątku wspólnego pomiędzy małżonkami - każdy z małżonków zachowuje swój majątek osobisty, majątek nabyty później i samodzielnie sprawuje nad nim zarząd.

Rozdzielność majątkowa może również nastąpić z tzw. wyrównaniem dorobku. Polega ona na tym, iż małżonkowie zachowują swoje majątki osobiste i powiększają je, natomiast w chwili ustania rozdzielności majątkowej (np. po rozwodzie) małżonek, którego majątek jest mniejszej wartości może żądać od drugiego małżonka wyrównania wartości majątku osobistego np. w drodze zapłaty określonej sumy pieniędzy. Uprawnienie to jest dziedziczne, a więc w chwili śmierci przechodzi na spadkobierców małżonka.

Przymusowy ustrój majątkowy

Z ważnych powodów sąd może postanowić o powstaniu rozdzielności majątkowej między małżonkami. Dzieje się tak na wniosek jednego z małżonków, ale zainicjować postępowanie w tym przedmiocie może również wierzyciel, który uprawdopodobni, że bez podziału majątku wspólnego nie będzie możliwe zaspokojenie jego wierzytelności. Sąd w postanowieniu w ww. przedmiocie określa datę powstania rozdzielności majątkowej.

Pomiędzy małżonkami rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa (bez konieczności ingerencji sądu) w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków bądź ogłoszenia jego upadłości, a w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia bądź umorzenia postepowania upadłościowego - z mocy prawa powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy.

Adwokat Marcin Smyczek